ҲАСАН ЧАЛАБИЙ — Эрон шоҳи Таҳмосп номидан Бобур подшоҳ қошига элчи бўлиб келган. Бобур унга ва унинг укасига жуда юқори ҳурмат эҳтиром кўрсатиб қиммаббаҳо совғалар тақдим қилган. “Бобурнома” да ёзилишича Эронлик элчи Бобур саройида анча муддат қолиб кетган. Бобур Абапур номли кентда эканида Ҳасан Чалабийнинг ўз ватанига қайтишига рухсат бериб, ўзи томонидан Абдулмалик қўрчини Эронга элчи қилиб қўшиб жўнатган. Бобур Эрон шоҳига ёзган мактубида Ҳасан Чалабийнинг кеч қолгани сабаб ва  узр сўраганини ҳам  қайд қилиб ўтган. 

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲАСАН НАБИРА– Бойсунғур Мирзонинг хизмтаидаги беклардан бири. Бобур биринчи марта Самарқандни қамал қилганида унинг хизматига ўтган. акаси Муҳаммад Қосим набирани асир қилиб олиб келган (“Б”, 43б). Бобур Самарқандни ташлаб чиққанидан сўнг Султон Али, кейинроқ  Мирзохон хизматини қабул қилган. Бобур Кобулни фатҳ этганидан сўнг яна Бобур хизматига қайтиб келган (“Б.”, 246б).

Б.Й.

ҲАСАН АЛИ САВОДИЙ– Бобур хизмтаидаги беклардан бири. 1528 й. Чин Султон Темурга саркашлик қилаётган Балуч устига юриш қилишни тайинлаган ва Сирҳинд ва Самана ҳудудидаги барча бекларга фармон жўнатиб олти ойлик яроқ билан иштирок этишни буюрган. Ҳасан Али Саводий ҳам улар қаторида санаб ўтилган (“Б.”, 355б).

Б.Й.

ҲАРБАНС МУКҲИЯ (Harbans Mukhia)  (1939 й. туғилган) – Ҳиндистонлик тарихчи, профессор, Британия Академиясининг фахрий профессори (1993).  1958 й. коллежни тугатиб, Деҳли универстетида таҳсил олган. 1969 й. докторлик диссертациясини ёқлаган. Узоқ йиллар Жавоҳарлаъл Неру ва Деҳли университетларида дарс берган.1999-2002 йй. Жавоҳарлаъл Неру университети ректори. 2004 й. дан пенсияда. Ҳиндистон ўрта асрлар тарихи бўйича илмий ишлар қилган. “Бобурийлар даврида Ҳиндистон” китобида бобурийлар давлатидаги диний ва сиёсий маданият, саройдаги этика ва эстетика, аёлларнинг тутган ўрни, бобурийлар давлатининг ҳинд адабиётига таъсири каби масалалар ёритилган.

Ас.: The Mughals of India. 2004. London; 2005 Delhi.

Б.Й.

ҲАМУСИ – Бҳиралик сардорлардан Дева ҳиндунинг ўғли. Бобур уни Рантамбҳар қўрғонида турган Бикромажит (Рона Сангонинг ўғли) га келиб итоаткорликни қабул қилиши тартиби ва агар рози бўлса отаси ўрнига Читор рожаси этиб тайинланиши мумкинлигини тушунтириш учун жўнатган (“Б.”, 345а).

Б.Й

ҲАМИДХОН САРАНГХОНИЙ ЛЎДИЙ-Ҳиндистонлик маҳаллий афғон қабилаларидан бирининг бошлиғи. Ҳисори Феруза навоҳисидаги саркаш афғонларни атрофида йиғиб Бобурийларга қаши фитна уюштиришда фаол иштирок этган. Бобур уларни бўйсундириш учун Ҳумоюнни жўнатади. Ҳамидхон қочиб кетади, Ҳумоюн отасига бир қанча филларни олиб келиб пешкаш қилган. Бобур Ҳамидхон Сарангхонийга тегишли Ҳисори Феруза қалъасини Ҳумоюнга инъом қилган. Ҳумоюннинг пойтаҳга қайтиб кетганидан фойдаланган Ҳамидхон Сарангхоний яна уруш бошлагач, Бобур уларни бутунлай тинчлантириш учун катта қўшин жўнатади ва Ҳамидхон Сарангхоний бошлиқ афғонлар бобурийлар ҳукмронлигини тан олишдан бошқа иложи қолмаган.  

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲАМИДАБОНУ БЕГИМ(1527-1604)

Ҳумоюн подшоҳнинг севимли маликаси. Жалолиддин Муҳаммад Акбар подшоҳнинг онаси.  Отаси Мир Бобо Дўст авлиё Жанда Фил Аҳмад авлодидан бўлиб, Эрондан Ҳиндистонга келган ва Ҳиндол Мирзо хизматида бўлган, онасининг исми Моҳ Афрўз бегим. 1541 йили Ҳамидабону бегим Ҳумоюн подшоҳнинг никоҳига ўтади. 1542 йили Умаркотда валиаҳд шаҳзода Акбарни туққан. Ҳумоюннинг Эрон шоҳи Тахмосп билан иттифоқ тузишида муҳим дипломатик ўрин тутган. 1544 йили Сабзавор шаҳрида эканларида иккинчи фарзандини туғади. 1555 йили Ҳумоюн Деҳлига юриш қилганида Кобулда қолган малика Ҳамидабону бегим 1557 йили Акбар подшоҳ саройига келади. Ёш Акбарнинг давлатни бошқаришида энг яқин маслаҳатчисига айланади ва унинг номидан икки йил мамлакатни идора қилади. Акбар подшоҳ ўзи мустақил иш тута бошлагач Ҳамидабону марҳум эри Ҳумоюн подшоҳ мақбараси қурилишига раҳномалик қилади. Қурилиш унинг кундоши Бика бегим маблағи эвазига бунёд этилган. Мақбара Эронлик архитектор Мирак Мирзо Ғиёс томонидан таклиф этилган лойиҳа асосида қурилган. Акбар Гоада ўрнашиб олган португалларга хат ёзиб учта роҳиб чақиртириб уларга алоҳида ибодатхона қурдириб берганида унинг бу ишини қўлламайди. Насроний роҳиблар ортга қайтишларида Ҳамидабону бегим хизматидаги рус оиласини озод килади ва улар билан бирга кетишларига ижозат берган. Набираси шаҳзода Салим (Жахонгир) отасига қарши исён кўтарганида ўғли ва набираси ўртасига тушиб уларни яраштириб қўяди ва улкан империянинг парчаланиб кетиши олдини олади.  Малика Ҳамидабону бегим узок умр кўрган. 1604 йили вафот этади. Маликани Ҳумоюн подшоҳ мақбарасига дафн қилганлар. Тарихий манбаларда Ҳамидабону бегимни Марям макони деб атайдилар.

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲАЙТИМХОН– Иброҳим Лудий хизматидаги амирлардан бири. Панипат жангидан илгари 5-6 минг навкар билан бирга Деҳли қўшинидан анча олдинда жойлашади. Бобур тайин қилган беклар уларни маҳв этиб, Ҳайтимхон ва яна 80 га яқин душманни асир қилиб олиб келган. Бобур уларн инг аксарини сиёсат учун ясоққа етказишга буйруқ берган (“Б.” 263а).

Б.Й.

ҲАЙДАРҚУЛИ– Хожа Калоннинг навкари. Панипат жангидан илгари Сарсава яқинига келиб тушган Бобур тил тутиб келиш учун Ҳайдарқулини жўнатган (“Б.” 263а). Ҳайдарқул бу вазифани жуда яхши уддалаган.

Б.Й.

ҲАЙДАР МИРЗО (1479-1502)  – Султон Ҳусайн мирзонинг ўғли. Онаси Бобурнинг аммаси Поянда Султон бегим. Отаси унга Машҳад ва Балх хокимлигини берган. Бобурнинг гувоҳлик беришича Ҳ. М. отаси тириклигида ҳаётдан кўз юмган (“Б.” 167б).

Ботир ЙЎЛДОШЕВ   

ҲАЙДАР КЎКАЛДОШ — Султон Маҳмудхон хизматидаги мўғул энг йирик бек. Исфара ҳокими Иброҳим Сору хиёнат йўлига ўтиб Самарқанд ҳукмдори Бойсунғур мирзо номига хутба ўқитади. Бобур бу фитнани бостиб, Исфара ва Хўжандни яна Фарғона давлати тасарруфига киритганидан сўнг тоғасини кўриш учун Шохруҳияга келади. Ўшанда Бобур шаҳар ташқарисида Ҳайдар кўкалдош солдирган боғда дам олаётган Султон Маҳмудхон қабулида бўлган (“Б.”, 31б). Ҳайдар кўкалдош Султон Маҳмудхон қўшини сафида Самарқандга қилинган ҳарбий юришда фаол иштирок этган. Канбой навоҳисидаги жангда ҳалок бўлган. Бобур Ҳайдар кўкалдошни “хоннинг ҳалл ва ақди эди”, деб таърифлаган (“Б.”, 69 а).  

Б. Й.

ҲАЙБАТХОН КАРКАНДОЗ–Ҳиндистонлик маҳаллий афғон амирларидан бири. Деҳли фатҳидан сўнг Бобур ҳизматига ўтган. Канва жангидан илгари бошланган талотўпдан фойдаланиб Самбҳалга қочиб кетган (“Б.” 315а).

Б.Й.

ЖЕҲЛАМ, Желам, Жҳилам – Ҳиндистон ва Покистондаги дарё. Узунлиги 813 км. Панжобаги бешта дарёнинг энг йириги. Пир-Панжал тоғ тизмасидан бошланиб Чиноб дарёсига келиб қуйилади. Сринагар, Музаффаробод, Мирпур, Озод Кашмир, барамулла, авантипора каби йирик шаҳарлар Жеҳлам бўйида жойлашган. Панжобдаги улкан ҳудудли экинли ерларни суғоради. Бобур 1525 й. декабрь ойида Жеҳлам дарёси қуйи гузаридан кечиб ўтган (“Б.”, 254б).

Б. Й.  

ҲАБИБА СУЛТОН БЕГИМ — Бобурнинг қайнонаси, Самарқанд ҳукмдори Султон Аҳмад мирзонинг хотинларидан бири. Арғун уруғидан. Самарқанд Шайбонийлар қўлига ўтгач, Ҳиротга келган. Бобур ҳам Султон Ҳусайн вафоти муносабати билан Ҳиротга келганида Ҳабиба Султон бегим ва қизи Маъсума бегимни учратади. Бобур Ҳабиба Султон бегимни “янга” деб атаганини баён қилган. Ўзаро келишувга мувофиқ Ҳабиба Султон бегим қизини Кобулга олиб бориши аҳд қилинган. 1507 йили Бобур уларни Ғазнида кутиб олган.      

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲАБИБА БЕГИМ-Бобурнинг набираси. Мирзо Комроннинг қизи. Гулбадан бегимнинг гувоҳлик беришича, Оқ Султонбек исмли амирга турмушга узатилган. Ҳумоюн Эрондан қайтиб келиб, бобурийлар давлатини қайта тиклаш учун киришганида Мирзо Комроннинг муттасил халал беришидан безган Оқ Султонбек хотинини олиб Бакҳарга кетади. Бундан ранжиган Мирзо Комрон фармон жўнатиб, Ҳабиба бегимни эридан ажраттириб олади. Унинг кейинги тақдири маълум эмас.

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲААТИЙ ПЎЛ — Гувалиёр дарвозаларидан бири. Рожа Ман Сингҳнинг ҳашаматли ҳовлиси шу дарвозага туташ бўлган. Гувалиёр бобурийлар тасарруфига киртганидан сўнг Бобур Ҳаатий Пўл дарвозасидан кириб Ман Сингҳ ва унинг ўғли Бикромажит қурдирган иморатларни сайр қилган. Бобур Ҳаатий дарвозасини ниҳоятда мароқ билан тасвирлаган ва ҳиндлар филни “ҳаатий” дарвозани, “пўл” деб аташлари сабаб бу дарвоза “Ҳаатий Пўл” деб номлангани ва унда иккита филнинг  устида филбони билан тасвири нақшланганини алоҳида таъкидлаб ўтган (“Б.”, 341б). Ҳаатий Пўл дарвозаси яқинида Бобурнинг аъёнларидан бири Раҳимдод исмли амир мадраса, чорбоғ ва шийпон ҳам қурдирган.  

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲААТИЙ ГАККАР — Кашмир тоғи этагидаги гаккар қабиласи бошлиғи. Амакиси Татар Гаккар иккаласи тоққа туташ жойларни бўлиб олган. Қаланжҳар қалъаси ҳам Ҳаатий Гаккар тасарруфида бўлган. Бобур Бҳирани фатҳ этганидан сўнг гаккарлар вилоятини ҳам ўз тасарруфига киритган. Бобур гаккарлар вилоятини сайр қилганида сувларнинг музлагани ва бундай музланиш Ҳиндистонда учрамаслигини зикр қилган.  

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ХУШОБ – Панжобда, Жҳилам дарёсининг ўнг соҳилидаги ҳудуд. Ўрта асрлардан бошлаб туркийлар тасарруфида бўлган. 1398 й. бошлаб Амир Темур салтанати тасарруфига ўтган. Ундан сўнг Шоҳруҳ Мирзо ва унинг авлодлари эгалик қилган. Искандар Лудий даврида қўлдан чиқиб кетган бу жойларни Бобур ўзиники ҳисоблаган ва бир неча марта қилган ҳарбий юришлари чоғида маҳаллий халққа зарар етказмай сулҳ билан эгалик қилишга ҳаракат қилган (“Б.”, 224 а.). 1518 й. Бобур Бҳирада эканида Хушоб эли Бобурга хайрихоҳлик изҳор қилиб элчи жўнатган. Бобур Шоҳҳасанни Хушобга ҳоким этиб жўнатган (“Б.”, 226а). Аммо белуж ва баъзи маҳалий афғон амирлари тинимсиз безрвта қилиб турган. 1526 й. Бобур Хушоб бутунлай Бобур давлати тасарруфига ўтган.

Б.Й.

ХУШКЕЛДИ ЧАЛМА – Бобур хизматидаги кичик мўғул бекларидан бири. Қандаҳор жангида Бобур қўшини сафида иштирок этган (“Б.”, 210а).

Б.Й. 

ХУДОЙБЕРДИ ТУҒЧИ ТЕМУРТОШ – Бобурнинг отаси Умар Шайх мирзонинг бек аткаси ва амири. Самарқандда ўтказилган мирзоларнинг суннат тўйидан кейин Умар Шайх мирзога Фарғона вилояти ҳукмдорлиги топширилган ва Бобойи Кобулий ўрнига бек атка тайинланган йигирма беш ёшли Х. Т. Т. билан Андижонга жўнатилган. Ўшга талончилик мақсадида бостириб кирган Иброҳим Бекчик билан бўлган урушда Х. Т. Т. шаҳид бўлган. Бобур Х. Т. Т, ҳақида “агарчи ёши кичик эрди, тузуки ва забти ва рабти бисёр яхши эрди” деб ёзиб қолдирган (“Б.” 13а.). 

Ботир Йўлдошев