ҲИНД ЭЛИ — дини, миллати ва ирқидан қатъи назар Ҳиндистонда яшовчи аҳоли. Бобур “ҳинд эли” иборасини бир неча марта иштатган. Айниқса, Ҳиндистон ва унинг ҳайвонот, набобат олами ҳақида берган маълумотларида ва Ҳиндистондаги мавжуд ўлчов бирликлари ва саноқ сонларнинг қўлланиши ҳақида “Бобурнома” да шундай баён қилинади:  “Яна ҳинд эли вазнларни тавре тайин қилиб турлар: саккиз рати бир моша, бир моша бир тонгким, ўттуз икки рати бўлғай....

Яна ҳинд эли ададни ҳам хўб тайин қилибтурлар: юз мингни лак дерлар, юз лакни курур дерлар....”.        

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲИЛОЛИЙ-Султон Ҳусайн мирзо саройидаги шоирлардан бири. Кучли хотирага эга бўлган Бобурнинг хабар беришича, ўттиз-қирқ минг байтни ёд билган. Бир девон, “хафиф” баҳрида “Шоҳ ва Дарвеш” номли маснавий битган. Бобур унинг маснавийсини “ковок ва хароб” деб таърифлаган. Асарларининг асосий мазмуни ишқ, ошиқ ва маъшуқ тўғрисида бўлган. Эркак кишини ошиқ, аёлни хотинга нисбат қилган. “Шоҳ ва Дарвеш” маснавийсида дарвишни ошиқ, шоҳни маъшуқ этиб таърифлагани Бобурга ёқмаган.

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲЕРОЛЬД ЛАМБ (01.09.1892-09.04.1962)-Америкалик тарихчи, адиб ва сценарийчи. Ҳ. Ламб Нью Жерси штатида дунёга келган. Колумбия Университетининг студенти экани чоғида “Advanture” (Cаргузашт) журнали билан ҳамкорлик қилган. Ўрта Осиё тарихи билан жиддий шуғулланиш натижасида 50 дан ошиқ тарихий асарлар яратган. Улар орасида Умар Хайём, Чингизхон, Амир Темур ҳақидаги китоблари ўқувчилар орасида улкан қизиқиш ўйғотган. Узоқ йиллар Бобур тўғрисида маълумотлар йиғиб, умрининг охирида “Бобур йўлбарс” номли роман ёзган. Ҳинд ва урду тилларига таржима қилинган мазкур асар Ҳиндистон ва Покистонда бир неча марта нашр қилинган.

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

Хайриддин Султон. “Бобурийнома”: маърифий роман. Тошкент: “Шарқ”, 1997 — 416б.

 асарда улуғ мутафаккир аллома, давлат арбоби ва Бобурийлар империясининг асосчиси Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва бобурийлар ҳаётининг маърифий таҳлили берилган. шунингдек муаллифнинг  илгари эълон қилинган “Йўлбарснинг туғилиши”(сценарий), “Ой ботган паллада”, “Паноҳ”(ҳикоялар), “Саодат соҳили” (қисса)каби асарлар, 1992 йили Бобур халқаро  экспедициясининг илмий сафари, кейинроқ  муаллифнинг Ҳиндистонга бориб Бобур авлодлари билан учрашуви, Андижондаги анжуман ва бошқалар киритилган.

Асар асосан сафарнома услубида бўлиб, ўзбек адабиётида янгича жанр сифатида эътироф этилган. Бу услубда Қамчибек Кежда ҳам кейинги йилларда бир нечта китоблар ёзган. Китоб ўқувчиларга Бобур ва бобурийлар ҳаёти ва ижоди ҳақида маълумот бериш билан бирга, Ҳиндистон, Покистон, Эрон каби мамлакатлардаги бобурийлар ҳаёти билан боғлиқ турли туман қизиқарли маълумотлар, бу ўлкалардаги шаҳар, қишлоқлар, табиат ва йўллар тўғрисида ҳам мароқ билан ҳикоя қилинади.

Айниқса, Кобулда таҳликали бир дамда экспедиция аъзоларнинг ҳазрат Бобур қабрини зиёрат этиши, кимсасиз хавфли йўлларда уларнинг бошидан ўтказган саргузаштлари ўқувчида алоҳида таассурот қолдиради.

Б.Й.

ҲЕНРИ БЕВЕРИДЖ ( 9 февраль 1837 – 8 ноябрь 1929), йирик бобуршунос олим ва таржимон.  Ҳ. Б. шарқ тилларини яхши билган. Иш фаолиятини Буюк Британиянинг Ҳиндистон Фуқаролик Хизмати идорасида (Indian Civil Service) бошлаган. Идора ходими бўлсада илмий иш билан жиддий шуғулланган. Британия Ҳиндистони пойтахти Калькуттада бенгал халқи ҳаёти ва маданиятини ва Ҳиндистонга насроний динининг кириб келишини чуқур ўрганган. Шу соҳага оид бир нечта илмий китоблар чоп эттирган. Ҳ. Б. бобурийлар тарихи билан ниҳоятда қизиққани сабаб “Бобурнома”, “Ҳумоюннома”, “Акбарнома”, “Ойини Акбарий” ва “Тузуки Жаҳонгирий” каби бобурийлар тарихини акс эттирган ўнлаб қўлёзма асарларни Ҳиндистоннинг турли қисмларидаги кутубхоналардан топиб уларни таржима қилишга бел боғлайди. Уч томлик “Акбарнома” ва икки томлик “Тузуки Жаҳонгирий” (А. Рожерс билан бирга) форсий забондан инглиз тилига ўгириб бир неча марта чоп эттирган. Ҳ. Б. бу асарларнинг бир неча қўлёзма нусхаларини солиштириб, уларга шарҳлар ва изоҳлар билан тўлдирган. Унинг рафиқаси Аннет Бевериж ҳам бобуршунос ва шарқшунос. Уларнинг фарзанди Уильям Бевериж Буюк Британиянинг йирик иқтисодчиси ва ижтимоий ислоҳатчиси бўлиб етишган.

Ботир 

ҲЕМУ БАҚҚОЛ — Ҳиндистонлик йирик ҳарбий саркардалардан бири. 1556 йили Ҳумоюн вафотидан сўнг Агра ва Деҳлини бобурийлардан тортиб олишга эришган. У Қутбпур шаҳрида вайшийлар кастаси (ҳарбий иш билан шуғулланувчи табақа) оиласида туғилган бўлсада, аввалига Ревари шаҳрида селитра савдоси билан шуғулланган. Ҳиндистон тарихида биринчи бўлиб селитра бизнесини йўлга қўйган Ҳему йирик сармояга эга бўлган. Исломшоҳ ибн Шершоҳ Сурий хизматига кириб секин аста мансаб пиллапояларидан кўтарилиб борган. 1553 йили Одилшоҳ сурийлар тахтига ўтиргач, Ҳемуни бош вазир этиб тайинлаган. 1556 йили Деҳлини фатҳ этган Ҳему ўзини мустақил ҳукмдор санаб, ўзига Маҳарожа Бикромадитья нисбасини қабул қилади. ўша йили ноябрь ойида Панипат яқинида бобурийлар билан қилинган уруш пайти фил устида ўтирган Ҳемунинг кўзига камон ўқи келиб қадалади ва унинг қисқа муддатли ҳукмронлиги барҳам топиб, Деҳли тахти учинчи марта бобурийлар қўлига ўтади.

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲАШТ БИҲИШТ БОҒИ — Аградаги оромбоғлардан бири. Бобур бу боғда дам олиш ва хос бек ва олий табақадаги шахсларни қабул қилишни хуш кўрган. Хумоюн Пураб тоғи ёнбағридаги афғонларни бўйсундириб, Аграга қайтиб келгаинда шу боғда дам олаётган Бобурга келиб мулозимат қилгани “Бобурнома” да ёзиб ўтилган. Бобур ҳижрий тўққиз юзўттиз учинчи йил рамазон ойини шу боғда ўтказганини ҳам ёзган. Ийд байрамини Фатҳпурда ўтказгач, яна ўн етти куруҳ масофадаги Ҳашт Биҳишт боғига қайтиб келганин ҳам баён қилган. Бобур шу боғда узум токлар ҳам эктирган. Узум ва қовуннинг ҳосилини таътиган Бобур хурсандлигини яширмаган.

Ботир ЙЎЛДОШЕВ

ҲАСАНХОН ЛАНГАР, (Э. Мано танқидий матни ва бошқа таржималарда Лашкар)- Бангола султонлиги вазири. Султон Маҳмудга кўрсатган ёрдами учун Банголага ҳужум қилишга тайёрланган Бобурга хам жўнатиб сулҳ тузишни таклиф қилган (“Б.”, 375б).

Б.Й.

ҲАСАНХОН ДАРЁХОНИЙ (Турк) — Дарёхон Мир Алибекнинг ўғли. Отаси ва акаси билан бирга Бобур хизматида бўлган беклардан. Канва жангидан сўнг Чандвар ва Раприни эгаллаб олган мухолифлардан озод қилишда иштирок этган (“Б.”, 328б). бибан ва Шайх Боязидни таъқиб этган қўшин сафида ҳам бўлган.

Б.Й.

Навоий ва Бобур. Бобурнинг тақдири кўп жиҳатдан Алишер Навоий тақдири билан чирмашиб кетган. Ҳар икки зот ҳам аввало кўнгил аҳлига мансуб бўлган, ҳаётининг энг оғир фурсатларида ҳам, дабдабали айёмларида ҳам сувратта арбоб, сийратда дарвиш сифатида ҳаёт йўлини босиб ўтган.

Улар тақдирида муайян уйқашликни кузатиш мумкин: иккаловининг ҳам болалиги ота-она бағрида тинч-осойишта ўтиб, етук устозлар қўлида сабоқ олишган, ҳар иккисининг иқтидори – Навоийнинг шеъриятдаги, Бобурнинг ҳарб ишидаги – шу даврдаёқ намоён бўлган. Уларнинг ўсмирлик йиллари эса алғов-далғов ва сарсонлик даврига тўғри келган. Йигитлигидан бошлаб Навоий кўпроқ вақтини Султон Ҳусайн саройида сиёсий фаолият ва юртни обод этиш, ижодкорларга ҳомийлик қилишга йўналтирган бўлса, Бобур аввал Кобулда, сўнг Ҳиндистонда барқарор тахт соҳиби бўлиши билан худди шу йўналишдаги фаолиятини кучайтирган. Фақат Навоий барча расмий лавозимлардан воз кечиб, умрининг сўнгги 15 йили давомида баракали ижод қилиш учун имконияти қўлга киритиб, ўзидан буюк ижодий ва маънавий мерос қолдирган бўлса, Бобур ҳам тахтни Ҳумоюнга топшириб, қолган умрини ижодга бағишлашни орзу қилган, аммо бу орзусини амалга ошириши билан бир неча ўтиб вафот этган. Нисбатан қисқа умр кўрганига қарамай, Бобур ҳам ўзидан буюк мерос қолдириб улгурган. Жумладан, шеъриятда ҳам.

• Бобур
• Навоий
• "Бобурнома"

         Улуғ мутафаккир, муаррих, шоир ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) ўзининг шоҳ асари “Бобурнома” да ўзбек тили ва ана шу тилда баракали ижод қилган Алишер Навоий тўғрисида жуда нодир ва ноёб маълумотларни келтириб ўтган. Маълумки, ўрта асрларда шоирлар асосан форс ва араб тилларида ижод этишган ва айнан ҳазрат Алишер Навоий туркий(яъни эски ўзбек) тилида йирик достонлар яратиш орқали ўзбек тилининг нафақат бошқа тиллардан қолишмаслиги, балки анча юқори ўринда туришини ҳам исботлаб беради. Навоийнинг кичик замондоши Бобур бутун умри тожу-тахт ва салтанат муаммоларига боғлиқ бўлишига қарамай етук шоир даржасига эришган. Ўзининг қомусий асари “Бобурнома” нинг иккинчи саҳифасидаёқ муаллиф Андижон аҳли тили ва Ҳиротда яшаётган Навоий асарлари тили билан бир хил эканини қайд қилган.

Ўн бир ёшида етим қолиб, улкан сиёсат гирдобига ғарқ бўлган Бобур ўз олдига буюк мақсад-бобокалони Амир Темур салтанатини тиклаш вазифасини қўяди. Самарқанд тахтини эгаллаш учун қўлига шамшир тутган ёш темурийзоданинг қалбида Навоий каби шоир бўлиш ҳаваси ҳам бор эди. Аммо Навоий ҳазратлари Бобур тимсолида давлат арбоби ва парокандаликка учраган темурийлар салтанатини инқироздан олиб чиқувчи мард ўғлон сифатида кўрган бўлса ажаб эмас. Бобур иккинчи марта Самарқанд тахтига тирганида Навоий тирик бўлгани ва бир марта ул зотдан мактуб олганини зикр қилган. Афсуски, ўша мактуб ва унинг мазмуни сақланиб қолмаган. Лекин мактубда Навоийнинг Бобурни адолатли ҳукмдор бўлишга чорлаб, насиҳат қилганини тахмин қилиш мумкин. Бу пайтда Бобур оғир кунларни бошидан ўтказаётган бўлиб, қамалда қолиб, чор атрофдан нажот кутаётган эди. Ана шундай таҳликали дамларда бирон бир темурий ҳукмдор эмас. Навоийдан мактуб келиши Бобурни тушкин кайфиятдан чиқарган. Бобур ҳам дарҳол жавоб мактубини Ҳиротга жўнатган. Ўша мактубида Бобур ўзининг ижодидан байт ҳам битиб юборган. Минг афсуски, Навоийнинг жавоб мактуби етиб келмаган, “жавоб келгунича тафриқа ва ғавғо бўлди”, деб изоҳлайди Бобур бу ҳолатни. Тақдир тақозаси билан Мовароуннаҳрни тарк этишга мажбур бўлган Бобур 1504 йили Кобулда Бобурийлар подшоҳлигига асос солади. Орадан кўп ўтмай Ҳирот ҳукмдори, “каримуттарафайн” (Бобур ибораси, иккиёқлама деган мазмунни беради –Б.Й.) темурийзода Султон Ҳусайн Мирзо Бобурга элчи жўнатиб, биргаликда Шайбонийхонга қарши курашишни таклиф этади. Қачонлардир Бобур бутун оила аъзолари билан қамалда қолган Бобурга ёрдам жўнатмаган пуртажриба султон энди ўз бошига ташвиш тушганида Бобурдан ёрдам сўраши ажаб ҳол эди. Башариятнинг даҳо фарзанди (Хайриддин Султон ибораси) Бобур юрагида кек сақлаш, ичиқоралик каби иллатлардан йироқ инсон эди. “Бошқалар оёқ била борса, биз бош била борғаймиз”, деб у дарҳол йўлга отланади. Аммо Ҳирот Султони билан Кобул подшоҳининг учрашуви амалга ошмайди. Бобур ярим йўлга етар-етмас Ҳусайн Мирзонинг вафоти хабарини эшитади. Шундай бўлсада, метин иродали Бобур орқага қайтмайди. Мурғоб дарёси бўйида Султон Ҳусайннинг ўғиллари билан бўлган учрашувда Бобур улар ўртасида аҳиллик ўрнига ғайирлик пайдо бўлганини сезади. Душман яқин қолган бир пайтда икки кишининг (Бадиъуззамон ва Музаффар мирзолар) тахтга эгалик қилиши, ширкатлик Бобур учун эшитилмаган ҳол эди.

• Бобур
• Навоий
• "Бобурнома"

ҲАСАНХОН БАРИВАЛИ – Ҳиндистонлик маҳаллий амирлардан бири. Бобур Деҳлини ўз тасарруфига киртиганидан сўнг унинг хизматига ўтган. Канва жанги арафасида Рона Санго тарафига қочиб ўтган (“Б.”, 315 а.)

Б.

ҚАЙТИШ...

Мен қайтурман Сенга муқаррар,

Томган ҳар ёшимнинг ҳурмати  — ҳаққи.

Қоронғу умримда бор бўлсанг агар,

Бир бор кўксим узра Офтобдай балқи!

Мен сени жудаям соғиндим...

Буни айтгим келар ўзингга фақат.

Бироқ келгунингча, аввал-охирим,

Тугаб битмасмикан мендаги тоқат?

Ўтяпсан дунёлар ортидан...

Борми бу юксакка борадиган йўл?

Мен эса ўчганча кунлар ёдидан,

Бу тубсиз чоҳлардан узатаман қўл...

Сенга етиб бормас хаёлим.

Қалбинг уйғотолмас ҳеч қандай нидо.

Мени олиб кетар бир куни ўлим,

Қўрқаман, ҳеч қачон бермайсан садо!

Юрагим зарбларин эшитиб ётар,

Кўксим узра ботган  ғанима – Илон.

Токи келгунича  машъум кунботар

У мени бермайди сенга ҳеч қачон!

Сен эса...

Туш каби олис-олисда

Юлдузлар бағридан учасан йироқ.

Сен учун аталган оловли ҳисда

Менинг ёнганимни билмайсан, бироқ!

Нафрат… Ўлим, Ҳасад...

                                ва кин оралаб,

Менинг Севгим ўтар –

                                ёниқ ва омон.

Сендан кетган бўлсам,

                                бағрим яралаб.

Ҳар бир қадамимга тўлайман товон!

Аммо Сен… Аммо Сен...

Офтобдай балқи,

Қаерда бўлсанг ҳам ёруғ, мунаввар.

Томган ҳар ёшимнинг ҳурмати ҳаққи

Мен Сенга қайтурман

                                  бир кун муқаррар!

                                                   29.06.09

“Ҳумоюннома” – Бобурнинг қизи, малика Гулбадан Бегим томонидан 16.а.нинг иккинчи ярмида форс тилида ёзилган тарихий асар. Дастлаб “Аҳволи Ҳумоюн подшоҳ” деб аталган бу асар Акбар подшоҳнинг топшириғига биноан Бобур ва Ҳумоюн ҳақидаги тарихий воқеалар содда, равон услубда баён қилинган. Асарнинг бизгача етиб келган тўла бўлмаган ягона нусхаси Британия музейи қўлёзмалар фондида сақланади. 83-саҳифада Мирзо Комроннинг кўзига мил тортилиши воқеасидан сўнг узилиб қолган. Гулбадан Бегим ўз асарини ёзишда “Б.” дан унумли фойдаланган. Дастлабки 38-саҳифа Бобурга бағишланган бўлиб, асосан “Воқеанома”да ёзиб қолдирилган воқеаларни табаррук сифатида”, келтириб ўтаётганини таъкидлаган. Ўзи кўрган ва кечирган воқеалардан Бобур ҳарамнинг Кобулга кўчиб келиши, Бобурнинг вафоти каби маълумотлар илмий жиҳатдан жуда беназир. Китобнинг кейинги қисмида Ҳумоюннинг тахтга ўтириши, мамлакатдаги ички ва ташқи сиёсий аҳвол, Бобурийзодаларнинг ўзаро муносабатлари, пойтахтнинг Аградан Деҳлига кўчирилиши, ободончилик ишларининг амалга оширилиши, Ҳумоюннинг Гужоратни бўйсундириши, бенгалияга ҳарбий юриши ва ниҳоят Шершоҳ Сурийдан мағлуб бўлиб, Ҳиндистонни ташлаб чиқиши, Сафавийлар билан дипломатик муносабатлар, сўнгра 15 йилдан сўнг отамерос тахтини қайтариб олиши, Бобурий маликаларнинг саройдаги турмуш тарзи, шажараси, Кобул ва Ҳиндистондаги маҳаллий халқларнинг урф-одатлари каби нодир маълумотларни изчиллик билан қаламга олган. “Ҳ.” да Мовароуннаҳр, Ўрта Осиё, Кошғар тарихига оид жуда кўп маълумотлар учрайди.  

1868 й. Британия музейига топширилган ягона нусха асосида Бобуршунос олима А. Бевериж инглиз тилига таржима қилиб, 1902 й. Лондонда нашр эттирган. Шундан сўнг “Ҳ.” бир қанча Европа тилларидан ташқари ҳинд, урду ва бенгал тилларига ҳам ўгирилган. 1959 й. С. Азимжонова томонидан ўзбек тилига таржима қилиб чоп этилган. 1998 й. қайта нашр этилган.   

Б.Й. 

ҲАСАНХОН БАРИВАЛИ – Ҳиндистонлик маҳаллий амирлардан бири. Бобур Деҳлини ўз тасарруфига киртиганидан сўнг унинг хизматига ўтган. Канва жанги арафасида Рона Санго тарафига қочиб ўтган (“Б.”, 315 а.)

Б.Й. 

Буюк мутафаккир, шоир ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур 1504 йили Кобулни эгаллаганидан сўнг эски ўзбек тили учун махсус алифбо яратган. Кейинчалик Бобур қўллаган «Хатти Бобурий» асосида бир қанча китоблар ва мактублар ёзилган.  

ҲАСАНОВ Ҳамидулла (1919.19.01 -Тошкент — 1985.22.05) — географ олим. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби (1980), геогр. фанлари док-тори (1968), проф. (1970). Ўрта Осиё давлат ун-ти геол.-тупроқшунослик-география ф-тини тугатган (1941). 2-жаҳон уруши қатнашчиси. 1954 й.дан ТошДУ география ф-ти доценти, 1968—70 й. ларда ф-т декани, 1970 й.дан табиий геогр. кафедраси проф., 1983—85 й.ларда шу кафедра мудири. Илмий ишлари “Ўрта Осиё олимларининг географик мероси”, Ўрта Осиё топонимияси, геогр. тарихи, транскрипция, терминология, дунё табиий геогр.си, геогр. ўқитиш методикаси, илмий асарлар таржимасига ба-ғишланган. Афғонистон, Ҳиндистон, Мьянма, Япония, АҚШ, Европа мамлакатлари ва б. га саёҳат қилган. Бобур ҳаёти ва унинг ижоди билан жиддий шуғулланган. Бобурнинг табиий фанлар, хусусан география ва табиатшунослик соҳасидаги илмий меросини чуқур ўрганиш масадида Фарғона, Афғонистон ва Ҳиндистонга илмий сафар уюштирган. Фарғона водийсининг Бобур тасаввури асосидаги харитасини тайёрлаган ва Бобурнинг Кобулдаги мақбарасининг суратини олиб келган.

Тошкентдаги кўча ва мактаблардан бири  Ҳасанов Ҳамидулла номи б-н аталади.

Ас: Бобир сайёҳ ва табиатшунос Т., “Ўзбекистон”, 1983; Заҳириддин Муҳаммад Бобир, Т., 1966; Сайёҳ олимлар, Т., “Ўзбекистон”, 1981;

Б.Й.

ҲАСАН ЯЪҚУББЕК-Умар Шайх мирзонинг бекларидан бири. Бобурнинг эшик оғаси. Умар Шайх жардан йиқилиб вафот этиб, Фарғона улусида парокондалик бошланганида тарқоқ бекларни йиғиб, Бобур қўли остида бирлаштиришда катта хизмат кўрсатган. Султон Аҳмад мирзо Андижонга қўшини билан Қувагача келганида Ҳасан Яқуббек Бобур номидан элчи бўлиб боради ва ўртада сулҳ тузилиб Самарқанд қўшини изга қайтади. Шундан сўнг Бобур Ҳасан Яъқуббекни Андижон шаҳри доруғаси этиб тайинлаган (“Б.”. 18а). Кўп ўтмай Самарқанд тахтига ўтирган Султон Маҳмуд мирзо номидан Бобур қошига Абдулқуддусбек исмли элчи келади. “Бобурнома” да ёзилишича, келган элчининг Ҳасан Яъқуббекка қариндошлиги бўлган ва у катта ваъдалар эвазига Андижонда фитна уюштиришга ундаган. Ҳасан Яъқуббек Бобур ўрнига Жаҳонгир мирзони Фарғона улуси ҳукмдори қилиб кўтариш мақсадида саройдаги бек ва аёнлар орасига нифоқ сола бошлайди. Охири бу фитнага барҳам бериш мақсадида энг яқин аёнлар Эсон Давлат бегим қошида йиғилишиб машварат ўтказадилар. Ўзининг тақдири устида ҳал қилнаётганидан хабар топган Ҳасан Яъқуббек Самарқандга қочиб кетади. Йўлда Ахси қалъасини эгаллаш учун бўлган жангда Ҳасан Яъқуббек ҳалок бўлади.

Бобур Ҳасан Яъқуббек ҳақида “мардона киши эди. Ўқни яхши отар эди, човганни яхши ўйнар эди”, деб таъриф берган (“Б”, 13б,14а). Ҳасан Яъқуббекнинг қувноқ ва яхши табъга эга шоир эканини ҳам зикр этиб, унинг қаламига тегишли қуйидаги байтни келтириб ўтган:

Боз ой, эй ҳумой ки, бе тўтии хатат,

Наздик шудки, зоғ барад устухони ман.

Таржимаси: Қайтиб кел, эй бахт қуши, сенинг тўтидай хатларингсиз менинг суякларини қарғалар элтишига оз қолди.  

Б.Й.,  В.Р.

15 – ДЕКАБР

Менга эрк беради шу куни умр,

Махбус ҳаётимни кўмиб ғорига.

Бир йилда бир марта чиқиб бораман

Марҳум тирикликнинг баланд дорига.

Ва ҳар гал келаркан ỹша қалтис он,

Ỹйлайман рỹй берар буюк мỹъжиза.

Музлаган жисмимга солганча туғён,

Сен кириб келасан кỹнглимни сеза!..

Ҳар лаҳза қатлимга урар экан бонг,

Шивирлаб ỹқийман бир қатла ёғду.

Ва дейман ỹзимга: «Эшикни очиб,

Ҳозир остонамдан кириб келар У!»

У келар – қỹлида бир қучоқ шодлик,

Бир қучоқ атиргул ва биргина Сỹз:

«Азизим, мен сизни жуда соғиндим,

Азизим, мен сизсиз яшадим ёлғиз!»

Аммо У келмайди…

Келиб-кетади

Эшигимдан ғарбу Шарқу, ажамлик.

Дунё бỹлмоғи-чун буткул мукаммал,

Фақат сенинг ỹрнинг қилади камлик!..

Хонамга тун кирар. Соат 12.

Менинг 44 ёшим мен билан мангу

видолашар экан, бошини эгиб,

кетади… Кỹзимга қаролмайди у!

«Ỹксинма… Яхши бор, сендан розиман,

У, албат, келади-қилмайди танглик!

Ахир бỹлмоғи-чун дунё мукаммал,

Фақат менинг севгим қилади камлик.

Менга эрк беради шу куни умр;

Чиқиб тирикликнинг баланд дорига –

Жасадимни олиб, кириб кетаман

Яна ёлғизликнинг тубсиз ғорига!..

                                               21.12.09.

Тўрт-беш кундан буён Мирзо Бобир Қандаҳар устига черик тортиб, сафар қилиб келиб, Қуш Нодир ўлангида тушгач ўзини ноқулай  ҳис қилди. Ҳарчанд ўйғатишса ҳам ухлаб қолаберди. Бунинг сабабини ҳеч ким тушинмади. Тўққиз юз ўн биринчи (1505-1506) йил воқеялари анчайин қайғули бўлди. Мирзо Бобир онайи зори Қутлуғ Нигорхонимдан ҳам айрилди. Ҳасиба марази охир оқибат ўз ишини қилди. Уни Қобул шаҳридаги Улуғбек Мирзо томонидан тоғ этагида ташкил этган иморатга дафин эттиргач, қирқ кун яқинлашгач Хуросондан хонларнинг волидаси Шоҳбегим, холам Султон Аҳмад Мирзонинг ҳарами Меҳр Нигор хоним, Муҳаммад Ҳасан кўрагон дўғлатлар ҳам келади. Сўнг Қандаҳар шаҳрига черик тортилди. Аёнлар Бобир Мирзони балки шу ташвишлардан чарчаган бўлса керак деб ҳам ўйлашди. Лекин, ундай бўлмади. Ҳонадонлардан ит ва мушиклар ҳам қочиб чиқа бошлади. Кутилмаганда тоғларнинг бошидан чанг тўзонлар кўтарила бошлади, лекин тузонни келтириб чиқарадиган шамол йўқ эди. Энди қўрғонлар ҳам тебрана бошлади. Токчаларга терилган идиш-товоқлар ерга қулаб чил – чил бўла бошлади. Ҳеч ҳам бунақаси бўлмаган эди. Ўша пайтда Бобур Мирзо ҳузурида иккита созанда хизмат қилиб турар эди. Ернинг қарсиллаб силкинишидан созандалар бир – бирига урилиб йиқилдилар. Жаҳонгир Мирзо Улуғбек Мирзо қурдирган уй хоналаридан бирига баланда экан, ўзини пастга отган, ҳайрят омон қолган. Уни ўлдираман деб қаст қилиб келган кишини эса том босиб йиқилган.

Бобир Мирзога келаётган хабарлар бир – биридан даҳшатли эди. Шаҳар ва қишлоқларда, боғ ҳамда уйлар йиқилиб кўплар том остига қолган эди. Памғон кентидаги уйлар тамом йиқилган эди. Ҳатто етмиш – саксон нафар кадхудолар том остига қолиб ўлишди.

Памғон ва Бектут орасидаги бир тош отими ер, бир камон ўқи етарли масофага кўчиб борди. Учган ернинг қатидан чашмалар чиқди. Истарғичдан Майдонгача оралиғидаги тахминан олти-етти еғоч масофадаги ер ёрилиб кетди. Баъзи таърафи бир киши белигача қадар кўтарилган. Баъзи таъмони белдан паст бўлиб ёрилган жойларига бир киши сиғар эди.

Тўсатдан бошланган зилзила дастлаб бир кунда ўттиз уч маротаба такрорланган бўлса ҳам, ер бир ойгача силкиниб турди. Ўша пайтдаги кексалар ҳам бунақа қаттиқ зилзилани эшитиб кўрмаган эдилар. Бобир Мирзо тезликда чоралар кўриб, аҳолига ёрдам кўрсатиб, йиқилган бино ва қўрғонларни  қайта тиклашга фармон берди.

Бобир Мирзо хотир аларини эслаб шундай дейди:

“Бу аснода андоқ зилзила бўлдиким, қўрғоннинг фасиллари ва боғларнинг томлари аксар йиқилиб, шаҳарда ва кентларда кўп уйлар ҳамвор бўлиб, уй ва том остига қолиб, ўлган бисёр бўлди. Памғон кентининг уйлари тамом йиқилди… Ўшал кун ўттиз уч марта ер табранди. Бир ойғача ҳар кеча –кундузда икки ва уч қатла ер тебранар эди”.

(“Б” 215-216 б.)

А.Б.