Йўлдошев Ботир, Темурийлар тарихи давлат музейи илмий ходими. Тел.: +998 94 930 00 72
Бугунги кунда мамлакатимизда ички туризмни ривожлантиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Сўнгги йилларда бир неча юзлаб тарихий меъморий обидалар қайта тикланиб маҳаллий ва чет эллик меҳмон ва сайёҳлар эътиборига тақдим этилди. Ана шундай тарихий
Сўнгги йилларда мамлакатимизда маъданит ва маърифат соҳасида кенг кўламда ишлар олиб борилмоқда. Ёшларимиз ўртасида китобхонликка қизиқишни янада ошириш, юртимиз тарихи билан чуқурроқ ўрганиш ва ўзимиздан етишиб чиққан буюк шахсларнинг ҳаёти ва фаолияти билан яқиндан танишиш ўз самарасини
Ўн тўртинчи асрнинг ярмига келиб Олтин Ўрда таназзулга юз тутади. 1359 йили Ҳусайн Сўфи Хоразм давлатини қайта тиклайди. Мовароуннаҳр ва Хуросонда ҳам сиёсий ўзгаришлар даври бошланади. 1370 йили улуғ амир маснадига эришган Амир Темур (1336-1405) ўз ватани Чиғатой улуси (Мовароуннаҳр)да
Темурийлар давлатининг Фарғона улуси ҳокими Умар Шайх мирзо 1494 йили Ахсикент қалъасидаги каптархонаси билан қулаб тушиб вафот этганидан сўнг бутун Мовароуннаҳр ва сал кейинроқ Хуросонда ҳам бесаранжомлик бошланади. Темурийлар, шайбонийлар ва мўғуллар ўртасида қонли жангу жадаллар бошланади.
Балиқхўрлик
Андижонга қилган сафарлардан бирида ҳамқишлоғим Мусурмон ака билан Фарғона орқали ўтдик. Қўқонга яқинлашгач сафардошим ким биландир тефлефонда гаплашди, бир соатларда етиб боришини маълум қилди. Ҳамсуҳбати ўзининг манзилини тушунтирди. Э, хавотир олманг топиб оламиз. Москвалик бир ўрис
Ўзбек халқининг ардоқли шоири Муҳаммад Юсуф туркман қиз ҳақида ажойиб сатрларни битган, Охунжон Мадалиев уни куйга солиб маромига етказиб қўшиқ қилган эди. Тўғри илгари ҳам бошқа миллат вакилалрига атаб шеърлар битилган. Жумладан, Абдулла Ориповнинг арман ва озор қизларига бағишлаган ўлмас сатрлари бор. Аммо шундоқ тили ва дини бир туркман
Бобур таваллудининг 332 йиллиги муносабати билан Андижондаги Бобур боғида халқаро анжуман бўлиб ўтди. Илмий мунозаралардан сўнг бир пиёла чой устида суҳбат давом этди.
Улуғ шоир ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур таваллудининг 532 йиллиги мамлакатимизнинг барча вилоят ва шаҳарларида кенг нишонланмоқда. 14 февраль куни Бобурнинг кинлик қони тўкилган Андижон шаҳрида ҳам улкан тадбир бўлиб ўтди. Шаҳар марказидаги Бобур номидаги майдонда эрталабдан минглаб одамлар йиғилишган ва Бобур ҳайкали пойига аллақачон юзлаб гулчамбарлар қўйилган. Тадбирни Андижон вилояти ҳокими Шуҳратбек Абдураҳмонов очиқ деб эълон қилар экан, Бобурнинг айнан Андижонда таваллуд топиши билан андижонликлар фахрланишлари ва унинг юксак даражада ёзилган асарлари ёшларимизга бугунги кунда ҳам маънавий озуқа беришини алоҳида таъкидлаб ўтди.
Ўз навбатида сўзга чиққан академик Азизхон Қаюмов Бобурнинг лирик ғазалларидан намуналар келтириб, муҳаббат ҳар қандай ёвуз кучларнинг томирини қурутувчи қудратли куч эканини ва ҳар бир инсон ота-она, ёру биродар ва ўз ватанини Бобур каби севиши лозим эканини зикр қилиб ўтди.
Улуғ аллома Заҳириддин Муҳаммад Бобур таваллудининг 532 йиллиги муносабати билан Андижон шаҳридаги Боғи Шамол боғида шоир ва давлат арбобига бағишланган «Заҳириддин Муҳаммад Бобур энциклопедияси» номли китобнинг тақдимоти муносабати билан илмий анжуман ўтказилди. Бу анжуманда Миср, Афғонистон, Қозоғистон, Қирғизистон ва бошқа қатор мамлакатлардан олим ва адиблар иштирок этишди. Энциклопедияни яратишда фаол этган муаллифларга мукофотлар топширилди. «Бобурнома»ни араб тилига ўгирган Аш -Шамс университети профессори Мажида Маҳлуф хоним, энциклопедия яратиш йўлида хизмат қилган бир неча олим ва адиблар, уни чоп этишда фаоллик кўрсатган «Шарқ» нашриёти ходимлари Фахрий ёрлиқ ва пул мукофоти билан тақдирландилар. Энциклопедия бош муҳаррири, арузшунос олим, профессор Абдулла Аъзам Бобур халқаро мукфоти билан тақдирланди.
Бугун улуғ ўзбек шоири, мутафаккир ва давлат арбоби Заҳириддин Муҳаммад Бобур туғилган кун.
Шу муносабат билан аллома таваллудининг 532 йиллиги муносабати билан унинг она шаҳри Андижонда илмий анжуман ўтказилади. Бу анжуманда иштирок этиш учун Европа, Осиё ва Африка қитъалари, ҳамда Ўбекистоннинг турли бурчакларидан бобуршунос олимлар, адиб ва шоирлар, умуман олганда Бобур ихлосмандлари Анджионга етиб келишган.
Йирик тарихий шахслар, уларнинг фаолияти ва ҳаёти баъзан жуда ўхшаш бўлади. Ўзбек халқининг атоқли фарзанди Заҳириддин Муҳаммад Бобур ва Лотин Америкасининг давлат арбоби Симон Боливар ҳаёти бир-бирларига жуда ўхшаш ва такрор жиҳатларга эга.
Бобур 1483 йили таваллуд топган. Боливар эса 1783 йили, улар дунёга келишлари орасидаги фарқ роппа-роса уч юз йил. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам отадан эрта етим қолишган ва ҳаёт мактабида тарбия топишган.
Бобур 1510 йили Ҳисорда шайбоний султонларга қарши фаолияти билан Самарқандни эгаллаб тарихда из қолдирган бўлса, Боливар 1810 йили Каракасдаги инқилобдаги фаол иштироки билан ном қолдирган. Орадаги фарқ яна уч юз йил.
Самарқандни эгаллаган Бобур 1512 йили сафавийлар лашкарбошиси Нажми Соний хатоси сабаб Ғиждувон жангида мағлуб бўлиб, Кобулга чекинади. Орадан уч юз йил ўтиб Боливар сафдоши Франсиско Миранде хатоси сабаб мағлубиятга учраб Янги Гренада томон чекинади.
1519 йили Бобур Сват ва Бажаур (ҳозирги Покистон шимолида) вилоятларини ўз тасарруфига киритгач, Бобур давлати қудратли давлатлар сифатида, Мовароуннаҳр, Ҳинд, Хуросан ва Ироқ ҳукмдорлари тарафидан тан олинади. 1819 йили Боливар испанларни мағлуб этганидан сўнг Боливар давлати республика сифатида тан олинади. Орадаги фарқ уч юз йил.
1524 йили Бобур Сиялкот ва Лоҳурни лўдийлар ҳукмронлигидан озод қилади. 1824 йили Боливар Перуни испанлардан озод қилади. Орадаги фарқ уч юз йил.
1526 йили Деҳли султонини мағлуб этган Бобур Буюк бобурийлар империя (ҳозирги Афғонистон, Покистон ва Ҳиндистонни бирлаштириб) асосчисига айланади. 1826 йили Колумбия таркибига Қуйи Гренада ва Кито (ҳозирги Эквадор) ҳудудини бирлаштирган Боливар Буюк Колумбия президентига айланади. Орадаги фарқ яна уч юз йил.
Бобур ҳамиша подшоҳликдан воз кечиб оддий ҳаёт кечиришни орзу қилган ва 1530 йил ўлимидан тўрт кун олдин шаҳзода Ҳумоюнга тахтни топширган. 1830 йили Боливар ҳам ўз ихтиёри билан президентликдан воз кечган. Бобур 1530 йил декабрь ойи ҳаётдан кўз юмган. Боливар 1830 йил декабрь ойида вафот этган. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам 47 йил умр кўрган. Орадаги фарқ уч юз йил.
Бобур вафотидан сўнг Аграда дафн этилган ва кейинчалик унинг ҳокини Кобулга олиб келиб қайта дафн этилган. Колумбияда дафн этилган Боливар ҳоки икки йилдан сўнг Каракасга олиб келиб қайта кўмилган. Бу ерда ҳам уларнинг тақдири ўхшаш.
Яқинда “Sharq” нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош таҳририяти томонидан Заҳириддин Муҳаммад Бобур энциклопедияси чоп этилди.
Энциклопедиянинг биринчи саҳифасида юртбошимизнинг “Бобомиз Заҳириддин Муҳаммад Бобур номи билан ҳар қанча фахрлансак арзийди. Ўзбек халқининг довруғини дунёга таратган буюк аждодларимиздан бири ўлароқ, ул зот бизни ўтмиш тарихимизни қадрлашга, келажакка буюк ишонч билан қарашга ўргатади...”, деган пурмаъно сўзлари келтирилган.
Атоқли ўзбек шоири Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) жаҳон классик адабиётида ўзига хос мавқега эга адиблардан саналади. Андижон адабий муҳитида тарбия топган Бобур тақдир тақозаси билан ўзга юртларга кетишга мажбур бўлади. Айнан шу сабабдандир, Ҳинд диёрида битилган Бобур шеърларида она ватан ва юрт соғинчи мавзуси етакчи ўрин эгаллайди:
Кўпдан бериким, ёру-диёрим йўқтур,
Бир лаҳза-ю, бир нафас қарорим йўқтур.
Келдим бу сори ўз ихтиёрим бирла,
Лекин борурда ихтиёрим йўқтур.
Беш юз йил илгари ёзилган бу оташин сатрларда Бобур Ҳинд сориға ўз ихтиёри билан келгани, энди эса ўзи асос солган улкан империяни ташлаб кетолмаслиги таъкидлайди. Улуғ мутафаккир шоир Навоий билан хат ёзишган ва ул зотга ҳавас қилган Бобур илк ғазалини ўн тўққиз ёшида Самарқандда ёзган бўлса, орадан йигирма беш йил ўтиб бошидан не савдоларни ўтказган буюк подшоҳ Ҳиндистонда яратган асарларини алоҳида китоб қилган.
Спортнинг барча турларида халқаро мастер юқори унвон саналса, шахматда ундан ҳам юқори — гроссмейстер унвони мавжуд. Бундан ярим аср илгари бутун дунё гроссмейстерлари сони юзтага ҳам етмас эди. Бундан роппа-роса ўттиз йил илгари бизлардан ҳам илк гроссмейстер етишиб чиққан эди.
“Бобурнома”нинг “Юлдузча” нашриётида янгидан чоп этилиши[2] бугунги маданий ҳаётимиздаги қувончли воқеалардан бири бўлди. Шу муносабат билан фикримизга баъзи бир мулоҳазалар ҳам келди. Зеро, бу антиқа асар юзасидан айтиладиган фикрлар ҳали жуда кўп, амалга ошириладиган атрофлича, чуқур илмий тадқиқотлар эндигина бошланаяпти. Нашр сўзбошисида унинг тайёрловчиси марҳум Порсо Шамсиев “Бобурнома”ни келажакда илмий изоҳлар билан таъминлаб, чоп этишни таъкидлаганлар. Бироқ, ҳозирча бундай нашр юзага чиқмади. Шунинг учун ҳам кўп масалалар қатори ҳанузгача “Бобурнома”нинг тартиб берилган вақти ҳам турлича талқин этилиб келинаяпти. (Тўғри, Сабоҳат Азимжонова “Гулистон” ойномасининг 1990 йил 8-сонида асарнинг 1526 – 1529 йиллар орасида тартиб берилганини айтган эди.)
“Бобурнома”нинг бизгача етиб келган қўлёзма нусхалари ўзбекча ва форсча вариантлари (яъни излаб топишга муваффақ бўлингани)да 16 йиллик воқеаларнинг мавжуд эмаслиги ҳам турлича қарашларга сабаб бўлди. Аммо “Бобурнома”ни мутолаа қилиш жараёнида масалага илмий ёндашиб, мантиқ юзасидан хулоса чиқарилса, мазкур муаммолар ҳам ўз-ўзидан ойдинлашиб қолади. Бобур Мирзо асарни шундай услубда ёзган (ёки шундай ёзишга тўғри келгандир)ки, унинг илк саҳифаларидан кейинги давр воқеаларига, охирги бобларидан эса олдин зикр этилган воқеаларга тааллуқли маълумотларни билиб олиш мумкин бўлади. Шу сабабли “Бобурнома” тартиб берилиш санаси ва асар тўла ёки тўла эмаслигини ойдинлаштиришда ҳам Бобурнинг ўзига мурожаат қилинса, панд емаймиз.
“Бобурнома”дан маълумки, 1528 йил ноябридан то 1529 йилнинг 1-февралигача ўзбек элчилари Ограда Бобур ҳузурида турадилар. Улар орасида Хўжа Калон Хўжа Яҳё набираси ҳам бор эди. Бобур жуда ҳурмат қилган бу Хўжа ҳам ўша куни шайбонийлар элчилари билан Мовароуннаҳрга қайтади. Шундан бир ой кейин, аниқроғи, 1529 йил 4-мартида эса Бобур ёзади: “Шаҳракбекким, Моҳим қошидин Гангга аввал келган юрт (Дугдуний)га келиб эди, рухсат берилди. Хўжа Калон Хўжа Яҳё набираси мендин битийтурғон “Вақое”ни тилайдур эди, истиктоб қилдуриб эрдим, Шаҳракдан юборилди.”
Бобуршунос С. Азимжонова Бобурнинг Ҳиндистон девони ҳақида гапирар экан унинг 1528 йил 28-декабрда тартиб берилган санасини бобур ёзуви бўйича кўрсатиб ўтади. Бобур шу сана рақам қилинган жойда ўз қўли билан қуйидагиларни ҳам ёзган экан: “Ҳиндистон жониб азимат қилғоли айтилган ашъор бу эрдиким, таҳрир қилдим, кечғон вақое улдур, тақрир қилибтурман, нечукким бу авроқда мастур, ул ижрода мазкур.” Яна “Бобурнома”га мурожаат қилсак “Ҳинтқа келгали айтқон ашъор”нинг Бобур томонидан 1529 йил 1 – 5-февралида Кобул, Бадахшондаги Ҳумоюн, Хўжа Калонбек ва Комрон учун юборганлигини билиб оламиз.
“Бобурнома”нинг 1499 йилдан то 1528 йил сентябригача воқеалари ҳикоясида 1528 йил 7-октябрь кунигача воқеалар тилга олиниш ҳолатини кузатамиз. Шунингдек, Бобур дастлабки даврлар воқеалари ичидаёқ Ҳиндистонга келгачгина лафзига ўрнашиши мумкин бўлган “паргана” сўзини қўллайди. Ҳали Афғонистонда юрган кезлари кўрган ўсимлик ва ҳайвонот олами ҳақида сўз юритмоқчи бўлган (1519 йил воқеалари)да эса, улар ҳақида Ҳиндистон ўсимликлари ва қушлари тавсифи (1526 йил воқеалари)да батафсил тўхталажагини уқтиради.
“Бобурнома”даги яна иккита лавҳани эслаш лозим кўринадики, булар асар тўлиқ шаклида бунёдга келгани масаласига аниқлик киритишда далил вазифасини ўтайди.
Бобур 1519 йил августида ўғли Комроннинг тоғаси Султон Али Мирзонинг Қашғардан Кобулга келганини айтиб, унинг кетган йилини эса олдинги йил воқеаларида ёзган эдим, дейди. Аммо айни ўша йил воқеалари китобда мавжуд эмас. Бобур ўша йили “Чоргоҳ”га куй басталайди ва ўзининг мусиқадаги фаолияти тўғрисида ўрни билан бафуржа гапиришга ваъда беради. Ишончимимз комил, Бобур бу ваъдасига вафо қилган – мусиқа соҳасини бирор йил воқеаларида ёритган. Бироқ, афсуски, бу масалалар ҳозир китобда йўқ бўлган кейинги 1520 – 1526 йиллар воқеалари ичида инъикос этган. Яна бир қанча далиллар борки, уларни ҳам назарда тутиб, сўзимизни хулосалайдиган бўлсак, “Вақое” – “Бобурнома”, асосан, 1528 йил октябрь – декабрь ойларида тартиб берилган. Асар илгари қайд этилган кундаликлар, улар йўқ жойида эса Бобурнинг кучли хотираси суяниб ҳамда пухта режалаштирилган асосда бир нафасда ёзилган. “Бобурнома”да барча йиллар тўлиқ мавжуд бўлган, Асар тугалланиб-тугалланмай Ўрта Осиё, аниқроғи, Самарқанд шаҳрига етиб келган.
. Бобур Самарқандга ҳам кирмасдан жануб томондан Ҳисорга ўтиб кетган.
Энди мазкур муаллифнинг “Бобур армони” (“Шарқ” НМАК) китобини олиб ўқиймиз. 15-бетда профессор “Ҳабиб ус сияр”дан парча таржима келтириб, фил ва каркидон хусусида сўз юритади. Сўнгра Хондамирнинг каркидон ва кенгуруни адаштирганга ўхшайди, деб ўзи ўқувчини адаштиради. Аввало, умрининг охирида Бобур саройига келиб паноҳ топган буюк муаррих Ҳиндистонда фил ва каркидонни кўриш шарафига муяссар бўлган, иккинчидан кенгуру Ҳиндистонда яшамаслигини мактаб ўқувчилари ҳам яхши билади.
62-бетда Жаҳонгир Мирзонинг Хонзода Бегимдан туғилган қизига уйланишини мароқ билан “ бошқа мирзога унаштирилганига қарамасдан, шароит тақозасига кўра, Жаҳонгир Мирзога турмушга чиққан. Бундай ҳолат турмушда учраб туради-ку!...”, деган муаллиф у никоҳни давлат бошқаруви масаласи билан изоҳлайди. Афсуски, домла Жаҳонгир Мирзо ўз қаллиғини қонуний никоҳга олганини негадир бошқа бировга унаштирилган деб чалғитмоқда ва умуман давлат бошқарувига мутлақо алоқаси йўқ масалани кўтарган.
70-бетда эса сарой мунажжими Шамсиддин исмли шахс ҳақида ўқисангиз унинг ҳақиқий исми Муҳаммад Шариф эканини “Бобурнома” дан англайсиз.
134-бетда эса Бобурнинг Андижондан келтирилган қовун ва узумни кўриб йиғлагани воқеаси бир оз бўрттирилган. Бу воқеа “Бобурнома” да ёзилишича, Ғазнидан келтирилганида юз берган.
289-бетда муаллиф Бобурнинг Ҳирот зиёрати чоғида атайлаб Султон Ҳусайн Мирзо қарбрига атайлаб бормаганини ёзган филология фанлари доктори “қабр” ва “хонақоҳ” сўзларининг фарқига бормаган! Бобур бу ўринда хонақоҳдан бошқа ҳамма жойни сайр қилганини таъкидлаган.
Ҳурматли ўқувчи, “бу ёзганлар асло шикоят эмас”, балки китоб хато ва камчиликлардан холи бўлиши керак деган таклиф. Китоб нашрдан чиқишдан олдин уни мутахассис кўриб чиқиши табиий. Фақат уни жиддий кўриб чиқиш лозим. З. Машрабов ва С. Шокаримовлар қаламига мансуб “Асрларни бўйлаган Бобур” номли китобни қўлимда кўрган Зебо Мирзо “агар бу китобда нимаики хато ўтган бўлса, меники” деганида ҳайрон қолганман. Бобур ҳақида ажойиб сатрлар битган элимизнинг севимли шоирасининг бу камтарлигини тушуниш мумкин. Муҳаррирлик қилиш жараёнида асл манбалар билан солиштириш осон эмас албатта. Баъзан эса асл манбадан олинган хатолар ҳам учрайди. Иккита мисол келтириб ўтмоқчиман. “Ҳумюннома” нинг Бобурнинг фарзандлари ҳақидаги маълумотларда Меҳрижаҳон исмли қизи Меҳри Бегимдан туғилгани зикр қилинган. Аслида Бобурнинг Меҳри Бегим исмли хотини бўлмаган. Мазкур малика Моҳим Бегимдан туғилган. Таржимоннинг ҳуснихатини кўчирган машинистканинг хатоси сабаб (таржимон академик Сабоҳат Азимжонова) китобда бу хато ўтиб кетади. Китоб илк бор 1959 йили нашрдан чиққан бўлса, 1998 йилдаги қайта нашрда ҳам бу хато тузатилмаган. Бу хатодан фойдаланган Т. Файзиев ва Э. Очилов каби бобуршунослар яна ўз китобларида яна хатога йўл қўйишган. Иккинчиси, “Бобурнома” нинг 255 б варағида “Йори даҳ беҳ ки нўҳ” (Ўнта дўст тўққизтадан афзал – таржим бизники, Б. Й.) деган масал учрайди. Аммо таржимонлар “Гаҳ ёздаҳ беҳ, гаҳ нўҳ” (Гоҳ ўн бир яхши, гоҳ тўққиз) деб таржима қилишган. Албатта қўлёзма матнни ўқиш осон эмас. Аммо бу буюк асар тўрт марта нашрдан чиқсада, мазкур хато тузатилгани йўқ.
Юқорида, А. Аъзамнинг “Шеър ёзиш осонми?” мақоласини эслаган эдик. Адабиёт ва шеъриятга меҳр қўйиб куйинган физика-математика фанлари доктори бу мақоладаги хатоларни кўриб олимларимиздан ранжимасин. “Бобур ҳақида ҳали ўнлаб, юзлаб китоблар ёзилгусидир” (Хайриддин Султон ибораси), хатолар эса албатта тузатилади, деб умид қиламиз.
Хулоса қилиб айтганда, китоб чиқаришда унинг хатолардан холи бўлиши, ўқувчига маънавий озуқа беришини ҳисобга олиш зарурдир. Китоб маънавиятнинг ажралмас қисми. Зеро, “юксак маънавият енгилмас куч”.